Letersi
Letërsia e arealit islam
Një pasqyrë e shkurtër e saj
Hyrje
Në kuadrin e
zhvillimit islam, arti në përgjithësi dhe në mënyrë më specifike ai i shkruar,
paraqitet si fenomen kompleks jo vetëm në kohë, por edhe për shpërndarjen
gjeografike dhe linguistike të tij. Nëpërmjet këtij shkrimi hulumtues do të
mundohemi të shtjellojmë, duke u përpjekur për t’i parë në një këndvështrim sa
më koherent njëkohësisht, pikërisht këto probleme dhe të tjera që paraqiten
përpara çdo studiuesi. Kjo është një punë modeste që më tepër synon të
divulgarizojë dhe të sensibilizojë opinionin e interesuar mbi disa parime dhe
zhvillime të saj, sesa një punë studimore që për më tepër nuk mbrrin të
shtjellohet e gjitha në kaq pak faqe. Kodifikimi i kësaj letërsie nis me
shënimet e para të mbajtura nga shokët e Profetit Muhamed mbi ajetet kuranore
që i zbrisnin gjatë shpalljes hyjnore. Mbledhja e këtyre shkrimeve u realizua
gjatë kalifatit të Ebu Bekrit[1]
për herë të parë me nxitjen e Omer ibn Hatabit dhe përmbledhja e dytë dhe që
është ajo çka mbajnë ndër duar të gjithë muslimanët, u bë gjatë kalifatit të
Osmanit, duke marrë kështu formën përfundimtare. Flitet për Kuranin Famëlartë,
i cili solli një zhvillim të madh më pas për zhvillimin e gjuhës arabe dhe që
do të kthehej në një gjuhë ndërkombëtare për kohën, duke mbetur e tillë edhe
sot e kësaj dite. Gjuha arabe pati ndikim të madh edhe nëpërmjet sistemit të
shkrimit të saj. Shprehja aljamia vjen nga fjala arabe el-axhamijja
që do të thotë joarabe, shprehje të cilën e përdorën të parët, muslimanët në
Andaluzi (Spanjë) për të treguar gjuhët romane të fqinjëve veriorë, të cilat u
pasuruan me arabizma. Më vonë merr një kuptim tjetër duke shënuar gjuhën romane
që shkruhej tashmë jo me alfabet latin, por me atë arab. Gjithashtu zhvillimi i
letërsisë në trojet shqiptare si dhe në shumë vende të tjera si Spanja,
Portugalia, Bosnje Hercegovina etj., përdorën alfabetin arab me disa shenja
shtesë, duke sjellë në jetë një lloj të ri letërsie, të ashtuquajturën letërsi
të alamiadës. Po ashtu edhe osmanishtja që u shkruajt me alfabet arab dhe që u
ndikua gjerësisht nga fjalori arab. Një rast tipik është edhe urduja që flitet
në Pakistan dhe që lindi si pasojë e bashkimit të indishtes me arabishten e
shkruar po me alfabet arab. Pra, siç mund të vërehet lehtësisht kemi një
ndërveprim reciprok gjuhësh që sollën edhe gjuhë të reja, duke bashkëndikuar në
lindjen e letërsive të reja, por edhe të gjinive të reja si p.sh. në prozë me
Rihlat (përshkrime udhëtimesh), apo Sijasetnametë (traktate politike për drejtimin
e shtetit), apo edhe në poezi me Mevludin, një gjini krejtësisht e re poetike.
Sa për në trojet shqiptare zhvillimet kulturore sollën të ashtuquajturën
letërsi të bejtexhinjve që për nga karakteristikat mund të cilësohet përgjysëm,
edhe si letërsi gojore, edhe si letërsi alamiade, për vetë faktin se një pjesë
e saj u përcoll gojarisht, por edhe u shkrua. Përcjellja gojarisht solli disa
versione për të njëjtën poemë që ka pësuar shtesa apo ndryshime të fjalorit nga
njëra krahinë në tjetrën, siç na shpjegohet edhe në parathënien e veprës së
Muhamet Çamit “Jusufi dhe Zylejhaja”[2].
Po ashtu kemi të njëjtën temë të trajtuar nga autorë të ndryshëm “Jusufi dhe
Zylejhaja” një histori kjo e nxjerrë nga Kurani Famëlartë, në të cilin gjendet
edhe një sure e titulluar “Jusuf” pikërisht kreu XII i tij dhe që është
trajtuar gjerësisht nga poetët muslimanë, ku në trevat tona përmendim si më të
shquarit Muhamet Çamin dhe Hafiz Ali Korçën[3].
Në këto tema mund të rreshtojmë edhe Mevludin një vepër-gjini që i kushtohet
ekskluzivisht profetit të Islamit, Muhamedit dhe ditëlindjes së tij. Kështu,
siç mund të shihet, me të vërtetë që përfshin një areal gjeografik
jashtëzakonisht të madh që nis qysh nga Spanja e deri në Indi, por edhe gama e
trajtimeve është e gjerë, ku në disa raste konvergohet drejt një unifikimi
temash dhe gjinish, edhe divergohet duke krijuar fytyrën e vet dalluese për një
popull, apo për një drejtim të caktuar fetar. Këtu mund të përmendim Shahnamenë
e famshme të Firdusiut dhe Mesnevinë e Xhelaledin Rumiut, ku në të parën është
përmbledhur historia e Persisë nga antikiteti e deri në hyrjen e Islamit, kurse
e dyta recitohej gjerësisht nga anëtarët e tarikatit mevlevi nëpër të gjitha
teqet e shpërndara në të gjithë botën islame, për pasojë edhe në ato pak teqe mevlevish
të vendosura në territoret shqiptare. Kujtojmë këtu se të shprehurit nëpërmjet
poezisë është edhe karakteristikë e tarikatit, ku themeluesit e tyre kanë qenë
poetë dhe sufinj të mirënjohur, siç e përmendëm Xhelaledin Rumiun, por kemi
edhe poetin tjetër persian Muslihudin Saadiun.
Lindja dhe ndikimet paraislamike në letërsinë islame
Siç e kemi
përmendur edhe më sipër, faqet e para në historinë e letërsisë islame u shkruan
dhe u ndikuan gjerësisht nga kodifikimi i Kuranit Famëlartë. Një nga format më
të përhapura letrare të përhapura tek arabët ishte forma e të shprehurit
poetik, e cila përcillej gojarisht brez pas brezi duke qenë se shkrimi e
këndimi nuk ishin shumë të zhvilluara për kohën kur po bëhet fjalë. Shumë të
mirënjohura janë Mualekatet poezitë më të zgjedhura arabe të periudhës paraislame, të cilat kanë
qenë të varura në nuret e Qabes. Këto ishin poezitë më të mira që
përzgjidheshin pas garave të forta poetike midis poetëve në panairin e
përvitshëm në Meke dhe që shkruheshin për t’u varur në muret e Qabes si shenjë
nderimi për poetët fitues. Një antologji e poezisë
paraislame është përpiluar nga dijetari Hamad Raviu (vd. 775), ku përfshihen
poema të shkruara me gërma të arta të varura në muret e Qabes në Meke të
Arabisë gjatë panairit të përvitshëm. Ajo përbëhet nga shtatë ode (në disa
variante nëntë ose dhjetë), të gjitha këto nga poetë të ndryshëm të shek. VI
dhe VII. Në përgjithësi ato vlerësohen si krijimet poetike më cilësore në
gjuhën arabe dhe njëkohësisht përfaqësojnë një pamje të jetës së përditshme të
beduinëve para Islamit. Një tjetër autor që është marrë me mualekatet është
Zuzani dhe vepra e tij titullohet Sherh Kasaid es-Sebea el-Mual-lekat (Koment i
Shtatë Kasideve të Varura). Këta shtatë
autorë, emrat e të cilëve kanë hyrë në fondin e artë të poezisë arabe
paraislame janë Imri al-Kais, Tarafa, Zuheiri, Lebidi, Antara, Amri dhe Harithi[4].
Kështu pra, një nga mënyrat e komunikimit për arabët e paraislamit ka
qenë poezia, madje përpara se të niste një betejë fillonte me dyluftime poetike,
ku poeti i secilës palë përpiqej të shfaqte aftësitë e tij maksimale për të
demoralizuar palën kundërshtare, duke e sharë dhe duke e sulmuar ashpër për ta
dobësuar shpirtërisht. Gjithashtu edhe gjinitë që u përdorën në artin e të
shprehurit poetik u trashëguan në pjesën më të madhe nga letërsia paraislame.
Letërsitë islame në kontekstin kombëtar të këtij areali gjeografik
Letërsitë kombëtare që patën një ndikim të gjerë në botën islame dhe që
u bënë të njohura edhe në trojet etnike shqiptare janë tre. Letërsia arabe,
perse dhe turko-osmane, të treja këto të shkruara me alfabetin arab. Po ashtu
natyrshëm ajo që na intereson neve është edhe një e katërt, ajo shqipe me
alfabet arab, por që nga kritika njihet si letërsia bejtexhinjve. Për të treja
këto do të flasim nga pak përgjithësisht, aq sa na e lejon edhe vendi këtu për
t’i trajtuar. Ajo që na shtyu të flasim për këto nuk është vetëm përhapja dhe
ndikimi i tyre, por edhe formimi që morën pjesa më e madhe e intelektualëve
muslimanë, të cilët u formuan nëpërmjet këtyre letërsive dhe gjuhëve të tyre
përkatëse.
Letërsia arabe - Letërsia e popujve
arabishtfolës është edhe një nga shtytjet më të fuqishme të Qytetërimit Islam.
Origjinën e vet e ka nga arabët e Arabisë por sidoqoftë ajo u prodhua dhe u
vlerësua qysh nga Spanja e deri në Kinë. Megjithëse në letërsinë klasike arabe
mbizotëron mendimi fetar dhe skolaresk, vlerat e saj të brendshme intrinseke
janë të mëdha. Poezitë janë të fuqishme, dinamike, realiste dhe të gjalla; në
harmoni me zhvillime të gjalla poetike dhe pasuria e madhe e gjuhës arabe u jep
variacion dhe ngjyrë motiveve të detyrueshme tashmë stereotipe. Gjithashtu edhe
proza arabe është e një stili mjaft të gjallë. Për arabët e vjetër gjuha ishte
ndërmjetësja kryesore e artit dhe të dyja, poezia e proza nënkuptojnë të
dëgjuarit. Edhe sot e kësaj dite oratorë dhe poetë mund t’jua rrisin
entuziazmin dhe pasionin një grumbulli dëgjuesish të pasionuar.
Shembulli më i
shquar dhe më i veçantë i letërsisë arabe është Kurani, të cilin muslimanët e
besojnë si të zbuluar nga Zoti, Profetit të Tij Muhamedit a.s. në shkretëtirën
arabe në shekullin e 7-të dhe që respektohet në mbarë botën. Stili dhe gjuha e
përsosur e Kuranit shikohet si e paimitueshme nga muslimanët. Në suret më të
hershme të Kuranit çështjet e besimit shprehen aq mrekullishëm saqë ato mund të
vlerësohen plotësisht vetëm në tekstin arabisht. Kurani nuk është fillimi i
letërsisë arabe, por me të fillon era Islame e letërsisë, që më pas vazhdon me
hadithin (thëniet gojore të Profetit Muhamed a.s.). Poezitë e periudhës
para-islamike trajtojnë jetën e thjeshtë të beduinëve, dashuritë e tyre,
udhëtimet në shkretëtirë, rivalitet, luftërat dhe ambiciet. Poetët lavdërojnë
fiset dhe të parët e tyre dhe shpesh edhe vetveten. Ata u hedhin romuze të hidhura
kundërshtarëve, i sfidojnë në ndeshje me shpata ose në duele oratorike. Poetët
më të shquar në këtë drejtim janë Asha, Imrul Kajsi dhe Amr ibnul Kulthum.
Gjatë periudhës umajade vazhdoi lulëzimi i poezisë por anoi më tepër nga
artificializimi i saj. Poetët më të dalluar të kësaj periudhe janë Al-Farazdak
dhe Xheriri. Al Mutanabi në shek. X mbahet si i fundmi i poetëve të mëdhej.
Gjatë shekujve të mëpasshëm poetë didaktë, përfshirë këtu Ebu Ala Al-Marrin për
tema të tyre zgjodhën problemet politike dhe filozofike. Proza arabe si poezia
lulëzoi qysh në kohërat e hershme. Puna më e vjetër që ka të bëjë me periudhën
para-islamike është Ajam al-Arab, me histori që përkujtojnë luftërat
midis fiseve. Ato gjithashtu janë shkruar edhe pas vdekjes së Profetit Muhamed.
Duke ndjekur përhapjen e Islamit kërkime për jetën e Profetit Muhamed dhe
pushtimet Islame e mbizotëruan letërsinë arabe dhe muslimane. Historiani arab
Ibni Isaku shkroi një biografi të Profetit Muhamed. Një tjetër komentator,
Al-Taberiu shkruajti Analet, një përshkrim të botës qysh nga krijimi e
deri në vitin 914 dhe historinë më të plotë të Islamit të hershëm. Kërkesat për
norma në sjelljet personale, fetare dhe në marrëdhëniet ligjore përuruan
letërsinë e Hadithit (Traditës – shih hadith) dhe Fikhut
(Jurisprudencës). Komente për këto çështje dhe fjalorë voluminozë biografikë
për autoritetet nga të cilët rrodhën ligjet dhe zakonet formojnë pjesën më të
madhe të letërsisë mesjetare arabe. Në shumë qendra të jetës islame si Basra,
Kufa dhe Bagdadi ashtu si dhe në tokat jo-arabe të Iranit dhe Spanjës, u
themeluan akademi për studime filologjike, teologjike, ligjesh dhe filozofike.
Mendimi filozofik islam u stimulua nga studimet për filozofët e lashtë grekë,
punët e të cilëve qenë përkthyer nga dijetarë arabë, hebrej dhe sirianë në
gjuhët e tyre përkatëse. Gjithashtu Filozofia Neoplatonike e gjeti rrugën saj
shumë mbresëlënëse në mendimin arab me shkrimet e Farabiut. Një nga punët më të
shquara, Qyteti Ideal, merret me artin e të qeverisurit të paraqitur me
terma neoplatonike. Në kontrast me këtë punë që e idealizon shtetin si një
emanacion nga i Gjithëfuqishmi (Zoti) dhe me Profetin Muhamed si udhëheqësin e
tij ideal, të tjera punë mbi artin e qeverisjes si ajo Principet e Qeverimit
nga Al-Mauardi merret me shqyrtimin praktik të problemeve politike dhe ligjore
të shtetit musliman. Ide konfliktuale për esencën e Zotit, vullnetin e lirë dhe
natyrën e përjetshme të Kuranit nxitën debate filozofike dhe shkolla mendimi të
kundërta. Në shekujt XII-XIII Sufizmi Islam ose misticizmi gjeti shprehjen më
të mirë letrare në poezitë e Ibn Faridit dhe Ibn Arabiut. Shumë nga filozofët e
mëdhenj shkruan në arabisht, punët e tyre u studiuan gjerësisht në Perëndim dhe
influencuan ndjeshëm në zhvillimin e Skolasticizmit. Më të shquarit e këtyre
filozofëve arabë qenë Ibn Ruzhdiu (Averroesi), Ibn Sina (Avicena) dhe Gazaliu
(Ghazales). Në të njëjtën kohë me letërsinë e përpunuar u zhvillua edhe një
letërsi folklorike. Ajo konsiston në rrëfime të treguara nga rapsodët nëpër
pazaret e Lindjes së Afërme dhe formojnë një traditë gojore akoma vitale në atë
pjesë të botës. Heronj të lashtësisë dhe kalifi i famshëm i shek. VIII Harun
Er-Rrashid, u bënë epiqendra e përrallave imagjinare romantike si Romanca e
Antarit dhe të mirënjohurat Netët Arabe. Pas një jete të
shkëlqyeshme intelektuale të Mesjetës u ndoq nga një periudhë e gjatë amullie.
Për gjashtë shekuj me radhë aktiviteti dituror iu përkushtua pothuajse
ekskluzivisht në komentimin e punëve të mjeshtrave të hershëm; në përmbledhjet e
tyre historike, teologjike dhe ligjore dhe në antologjitë e librave të hershëm.
Periudha moderne
Vetëm aty nga fundi i shekullit XIX nën
ndikimin perëndimor nisi ringjallja e letërsisë arabe. Për një kohë të gjatë
Egjipti u bë qendra intelektuale, por edhe vende të tjera arabe shumë shpejt
dhanë kontributin e tyre. Çështje diturore, letrare dhe politike u bënë subjekt
i debateve popullore nga shkrimtarë arabë bashkëkohorë. Një nga shkrimtarët më
të mirënjohur arabë është novelisti egjiptian, skenaristi dhe dramaturgu Nagib
Mahfuz, fitues i çmimit Nobel për letërsinë në 1988-ën; i mirënjohur me novelat
e tij “Trilogjia e Kajros”. Ndërsa letërsia eseistike dhe filozofike
përfaqësohet nga Taha Hysein, i cili në mënyrë shumë të ndërgjegjshme përdor
kadencat e pasura të arabishtes.
Letërsia
persiane - Kështu quhet letërsia në gjuhën moderne
persiane të erës pasislame me alfabet arab. Kjo letërsi e gjerë, e shenjuar nga
mbizotërimi i poezisë, nuk është e kufizuar nga kufijtë gjeografikë të Iranit,
ajo është kultivuar gjithashtu në Turqi dhe në veri të Indisë. Që të dyja,
proza dhe poetika mbetën dukshmërisht të qëndrueshme për një mijëvjeçar.
Periudha klasike
Pas pushtimit të
arabëve në shekullin VII, persishtja moderne gradualisht doli në pah si një
gjuhë letrare, duke u shkrirë në të një fjalor i gjerë nga arabishtja dhe duke
marrë nga ajo edhe grafinë. Nën Samanidët (shek. IX-X e.r.) një erë e re nisi
për letërsinë persiane dhe traditat e vjetra dolën së bashku në pah me kulturën
islame. Në të njëjtën kohë persishtja dha një ndihmesë të madhe në përhapjen e
Islamit dhe në ruajtjen e tij. Poezia persiane, e cila adoptoi format arabe,
nisi të shfaqet në mënyrë sporadike në lindje të Persisë në shek. IX. Katër
gjinitë e saj kryesore janë epika, kasideja, mesnevija dhe gazeli. Qysh nga
shek. X, persishtja u bë një gjuhë e pasur dhe melodioze siç shihet në punën e
shumanshme të poetit pers Rudakiu, i njohur edhe si babai i poezisë perse.
Menjëherë pas vdekjes së Rudakiut nis edhe periudha epike e poezisë me poetin e
parë epik Mervazin, emri i të cilit është i lidhur me një Shah Name
(Libri i Mbretërve) në 910. Një tjetër Shah Name (975) është ajo e
Dakikit (vdiq më 980). Por më mirënjohura që i ka kaluar kufijtë e Persisë me
kohë është Shah Nameja e Firdeusit, i konsideruar edhe si poeti kombëtar
persian. Firdeusi i kushtoi 35 vjet punë kësaj pune monumentale prej 60.000
distikësh duke e plotësuar atë më 1010. Firdeusi ishte një rrëfimtar i
mrekullueshëm, karakteret e tij janë heronj dhe gjigandë, por gjuha e tij është
e çliruar nga hiperbola. Nga të gjithë panegjiristët e historisë së gjatë të
letërsisë persiane Enveriu shihet si më i shquari dhe që ishte i shquar edhe në
fusha të shkencës si gjeometria etj. Një nga poetët më të mëdhenj persianë
është edhe Omar Khajami që shkruajti në gjininë e rubaisë (katrore). Gjysma e
dytë e shek. XIII dhe pjesa e parë e shek. XIV shumë shpesh vështrohet si koha
e artë e poezisë persiane. Në këtë periudhë, gjatë pushtimit mongol, jetuan tre
poetët më të mëdhenj të Persisë. Sadiu, Rumiu dhe Hafiz Shirazi shkëlqyen mbi
të gjithë me gazelin, një formë lirike që po ashtu si edhe kasideja ndërtohet
me monorima. Zakonisht përbëhet nga 5-15 distikë dhe mund të shkruhet me metra
të ndryshme. Në të kundërt, mesnevia është një lloj poeme e gjatë epike,
mistike, romantike apo filozofike e kompozuar me distikë që rimojnë me
njëri-tjetrin. Mesnevia e Rumiut është e përbërë nga rreth 30.000 distikë.
Periudha e rënies poetike nisi shumë shpejt qysh në fillim të shek. XIV. Poeti
më i madh i fundit, klasik, ishte Xhamiu që u shqua për sasinë dhe cilësinë e
punës së tij letrare në prozë dhe poezi. Gjithashtu dijetarët dhe teologët e
hershëm persianë i shkruan punët e tyre në arabisht. Një nga punimet më të
hershme në këtë fushë, është përkthimi në një persishte të thjeshtuar nga
arabishtja, i komentimeve të Kuranit nga historiani arab Taberiu, e realizuar
nga një grup dijetarësh midis viteve 960-977. Sa për shkrimet didaktike,
mjeshtri më i madh në prozë është Saadiu, autor i një libri të famshëm me fjalë
të urta Bostani (një pjesë edhe në vargje) dhe Gjylistanit (Trëndafilishtja,
1218). Drama nuk njihet si gjini e veçantë në letërsinë klasike persiane.
Letërsia osmane - Zhvillimi i letërsisë në Turqinë Osmane është pothuajse e njëkohshme
me atë persiane dhe indiane. Jonuz Emre, një dervish i tarikatit bektashi futi
një lloj forme popullore të poezisë mistike; por edhe sot pjesa më e madhe e
letërsisë fetare apo shekullare ndjek modelet persiane (megjithëse u deshën pak
kohë për të stabilizuar rregullat e prozodisë persiane për shkak të strukturës
së ndryshme të gjuhës turke). Në fushën fetare vrulli dhe guximi i shprehur në
poemat e Nesimiut (vd. 1417), la gjurmët e tij në punët e poetëve të mëvonshëm,
ku asnjëri prej tyre nuk arriti lartësinë dhe madhështinë e shprehjes poetike.
Përfaqësuesit e stilit klasik të shek. XIV dhe XV sollën një tërheqje të madhe
me kompozimet e tyre letrare, me vargjet e tyre të thjeshta dhe të këndshme.
Sulltani Xhem (vd. 1495), djali i Mehmet Fatihut është një nga përfaqësuesit më
të shquar të tyre. Por shumë shpejt stili vërshues i persishtes u imitua nga
autorët osmanë, për të cilët retorika ishte shumë më e rëndësishme sesa
përmbajtja poetike. Punët e Bakiut (vd. 1600) janë përfaqësueset më të denja të
të gjithë nivelit të këtij prodhimi. Edhe sot e kësaj dite zotërimi befasues që
i bën ai gjuhës është i pamohueshëm dhe na shfaqet në elegjinë brilante
kushtuar Sulejman Kanuniut. Në kohën e tij sipas një thënie popullore mund të
gjeje një poet në çdo qoshe të Stambollit. Stambolli ishte qendra e vetme e
kulturës në të gjithë Lindjen e Afërme si dhe u lavdërua prej gjithkujt që
jetoi në kryeqytetin perandorak. Shek. XIX solli zhvillime të reja në letërsinë
osmane. Ndërmjet pionerëve të letërsisë së re turke, tre emra zënë një vend të
shquar: Mynif Pasha (1828-1910), Ibrahim Shinasiu (1826-1871) dhe Zija Pasha
(1825-1880). I pari nga ta, kryeredaktori i gazetës Xheride-i Havadis, mund të
vlerësohet si një nga etërit e gazetarisë osmane. Ashtu si edhe pjesa më e
madhe e publicistëve të kohës, Mynif Pasha merrej me të gjitha: drejtësi,
ekonomi, letërsi, filozofi dhe i ishte përkushtuar përhapjes së dijeve
perëndimore me të tërë zellin e një autodidakti.[5]
Krahas gazetave një rol të rëndësishëm filloi të luajë edhe teatri. Në fillim
ky ishte një teatër tërësisht “i importuar” nga Europa. U përkthyen Shileri dhe
Viktor Hygoi, u përshtat Molieri, kështu që shikuesit (vitet 1840) e teatrit u
mësuan me satirën shoqërore dhe me temën e dramave borgjeze. Aty nga fundi i
mbretërimit të Abdylmexhitit nisi të krijohej edhe një repertor osman,
fillimisht i nxitur nga disa trupa teatrore armene, mandej nga disa trupa ku
bënin pjesë edhe aktorë turq muslimanë. Këto pjesë teatrore, pavarësisht se
shpesh ishin të kopjuara nga pjesët e
njohura të skenave europiane, paraqisnin të mirat e qytetërimit perëndimor dhe
flisnin për idetë dhe mënyrën e jetesës që vinte nga Evropa[6].
Letërsia e
bejtexhinjve - Nga letërsia e bejtexhinjve është
trashëguar një pjesë e vogël e saj sepse pjesa më e madhe ka qarkulluar
gojarisht dhe është trashëguar përmendësh. Pjesa që ka shpëtuar është ajo çka
është lënë e shkruar dhe kjo i përket pjesës muslimane që e shkroi në shqip,
por me alfabet arab dhe tematika e saj është e ndikuar nga temat sociale dhe
fetare. Një letërsi e tillë është zhvilluar deri në fillimet e shek. XX në të
gjitha viset shqiptare duke krijuar një traditë shumë të pasur poetike. Në këtë
letërsi figurat më të shquara janë Nezim Frakulla, Muhamed Kyçyku, Sulejman
Naibi etj. Një nga temat më të dashura të kësaj letërsie qysh në fillimet e
veta në Spanjë është ajo e Jusufit dhe Zulejhasë, e marrë nga Kreu XII i
Kuranit Fisnik.
Në mbyllje të kësaj
mund të themi se këto letërsi u ndikuan edhe nga gjuhët përkatëse dhe
veçanërisht nga kaligrafia e shkrimit, e cila u kthye në art më vete. Në këtë
të fundit zë një vend të posaçëm arabishtja me llojet e ndryshme të shkrimit,
por jo më pak edhe persishtja me versionet e zbukuruara të Shahnamesë së
Firdusiut, si edhe osmanishtja me fermanet perandorake, të cilat kapin edhe
vlerën e artit të aplikuar.
Gjuhët kryesore të përdorura nga shkrimtarët muslimanë
Gjuha e parë dhe që
e ka ruajtur deri në ditët e sotme epërsinë e saj në disa fusha të letërsisë
islame, është gjuha e Kuranit Fisnik, arabishtja. Megjithatë letërsia e arealit
islam na shfaqet me një gjerësi të madhe gjuhësh, me zhvillime të ndryshme
kulturore dhe të përbashkëtat e kësaj letërsie sigurohen nga identiteti i
interesave themelore intelektuale, nga autoriteti i disa principeve të formës
dhe të paraqitjes, të cilat i përkasin gjinive poetike dhe prozaike.
Gjuha Arabe - Gjuha e shkruar dhe e folur nga popullsitë që flasin dialekte të saj
nga Maroku e deri në Irak. Te të gjithë muslimanët e botës kudo ndodhen ajo
konsiderohet një gjuhë e shenjtë me të cilën u zbrit Kurani, libri i shenjtë i
Islamit. Me ngritjen e Islamit si një fe zotëruese pas vitit 622, Arabishtja u
bë më e përhapura nga gjuhët semite të gjalla. E klasifikuar si gjuhë Semite
Qendër-Jugore, Arabishtja është e lidhur me Hebraishten e folur në Izrael dhe
Amhariken që flitet në Etiopi, po aq sa edhe me gjuhët antike Semite. Shkrimet
më të hershme të Arabishtes janë gjetur në Gadishullin Arabik dhe datojnë në
fillimet e shek. IV e.r. Sot, Arabishtja është një element lidhës ndërmjet
arabishtfolësve dhe është gjuha e faljes për Muslimanët e Turqisë, Iranit,
Pakistanit, Afganistanit, pjesë të Afrikës Sub-Sahariane, Indonezisë,
Kazakistanit, Kirgizistanit, Taxhikistanit, Turkmenistanit, Uzbekistanit,
Bosnje e Hercegovinës dhe Shqipërisë.
Gjuha perse - Gjithashtu e mirënjohur edhe si Farsi, është një anëtare gjerësisht
e folur e degës iraniane të gjuhëve indo-iraniane, një nënfamilje e gjuhëve
indo-evropiane. Kjo është gjuhë e Iranit (ish Persia) dhe ajo gjithashtu flitet
gjerësisht në Afganistan dhe në një formë arkaike në Taxhikistan dhe në
krahinën e maleve Pamir. Tre faza janë të dallueshme në zhvillimin e gjuhëve
iraniane: e vjetra, e mesmja dhe modernja. Iranishtja e vjetër paraqitet me
Avestishten dhe Persishten e vjetër. Avestishtja ka të ngjarë të jetë folur në
verilindje të Persisë antike, është gjuha e Avestës, shkrimet e shenjta
të Zoroastrianëve. Iranishtja e mesme paraqitet jo vetëm me Persishten e mesme
dhe ajo më e afërmja e saj Gjuha Partine, por edhe nga gjuhë të ndryshme të
Azisë Qendrore. Ajo mori fund pas pushtimit arab në shek. VII. Po ashtu pjesa
më e madhe e letërsisë së Persishtes së mesme u përkthyen në arabisht.
Persishtja moderne është zhvilluar pas shek. IX. E shkruar me një alfabet
perso-arab (një version i zgjeruar i shkrimit arab), ajo ka qenë gjuha zyrtare
dhe kulturore e Persisë qysh kur u shfaq për herë të parë. Kjo gjuhë ka qenë e
njohur gjerësisht në trevat mbarëshqiptare muslimane si gjuhë e poezisë dhe e
inteligjencës. Mësohej në medresetë, xhamitë dhe teqetë e ndryshme të
shpërndara në të gjithë territorin shqipfolës. Një intelektual e kompletonte
vetveten duke i mësuar të tri gjuhët klasike orientale, arabishten si gjuhën e
Kuranit, turko-osmanishten si gjuhë të administratës dhe persishten ose farsin
si gjuhë edhe të poezisë. Shembullin më klasik e kemi te poeti ynë kombëtar
Naim Frashëri me poemën e tij të gjatë Teheyylat (Endërrime).
Gjuha turke - Gjuha kombëtare e Turqisë moderne që flitet gjithashtu nga
minoritete turke në Greqi, Bullgari, Azinë Qendrore dhe në Lindjen e Afërme.
Shumë e përafërt me Azerin dhe Turkmenishten, Turqishtja është gjuha që flitet
më gjerësisht nga të gjitha anëtaret e familjes së gjuhëve altaike. Turqishtja
moderne është pasardhëse e gjuhës që sollën në Azinë e Vogël, Turqit Selxhukë
në shek. XI. Nganjëherë quhet edhe Anadollishtja e Vjetër. Kjo gjuhë u zhvillua
gjatë Perandorisë Osmane, e themeluar rreth vitit 1300 nga Osmani (arabisht
Uthman dhe prej këndej Otoman), një komandant krahinor i Selxhukëve. Fillimisht
është shkruar me alfabetin arab dhe gjatë shekujve huazoi fjalë të shumta dhe
konstrukte arabe dhe perse. Pas reformës laike të Republikës së ngritur nga
Mustafa Qemali, më 1926 hyn në përdorim alfabeti latin dhe shumë shprehje me
origjinë të huaj u zëvendësuan me ato me prejardhje turke. Gjatë të gjithë
kohës së qëndrimit të pushtetit osman në Shqipëri ka qenë gjuha e administratës
dhe shumë dokumente të rëndësishme për historinë e Shqipërisë gjenden në këtë
gjuhë në arkivat osmane të Stambollit.
Disa nga gjinitë më të përhapura poetike
Janë disa lloje
gjinish, të cilat janë lëvruar nga të gjithë poetët muslimanë. Format e
vargjeve dhe të rimave janë nga më të shumëllojshmet, por ai që njihet më
gjerësisht edhe te ne dhe që emërtoi një letërsi të tërë është bejti.
Bejte - Kuplet, dyshe, çift. Vjen nga turqishtja beyit. Zakonisht janë
vargje dyshe ose distikë me të njëjtin intonacion dhe rimë, të cilët përbëjnë
një varg. Kështu ky lloj vargu është përdorur gjerësisht nga poetë të mëdhenj
si Xhelaledin Rumiu, Firdusiu, Sadiu etj.
S’të them që
armikut në luftë iu ruaj,
Në kohën e paqes më
tepër u druaj!
Shum’ herë ty ditën
si mik të nënqesh,
Po natën në gjumë
të fshin si rrebesh.
(Nga Bostani i
Saadiut[7])
Jo që jam e
martuarë,
Dhe të mos keshë
burrë,
Në fiqir s’më ka
shkuarë
Zina që të bënjë
kurrë.
“Erveheja” Muhamet
Kyçyku (1784-1844)
Rubai - Katërshe. Kjo formë poetike i ka rrënjët në traditën poetike
paraislame persiane. Forma e saj është një katërshe, katër vargje, në të cilat
e para, e dyta dhe e katërta rimojnë me njëra-tjetrën. Hafiz Ali Korça për këtë
formë poetike përdor termin “katror”. Shembulli klasik i rubaisë (sh.
rubaira) janë “Rubairat” e poetit të shquar persian Omer Khajami
të përkthyera në shqip nga Fan Noli dhe Hafiz Ali Korça.
Kaside - Formë poetike e zhvilluar qysh nga arabët paraislamë dhe vazhdon të
jetë në përdorim edhe sot e kësaj dite. Ajo përbëhet nga një strukturë e
përpunuar odeje nga 20-100 vargje dhe ruan një rimë fundore të vetme në të
gjithë pjesën. Poema hapet me një prelud të shkurtër, zakonisht një poezi
dashurie, për të tërhequr vëmendjen e lexuesit ose dëgjuesit. Kjo ndiqet më pas
nga një tregim i ndonjë udhëtimi të poetit, me përshkrimin e kalit ose të
devesë dhe ngjarjeve të ndryshme e skenave të shkretëtirës. Tema kryesore që
trajtohet në fund, mund të jetë një kushtim ndaj patronit të poetit, fisit të
tij apo edhe për vetveten. Pas ardhjes së Islamit kasideja shërbeu si një
instrument falënderimi dhe lavdërimi për Zotin, përshëndetje dhe lavdërime për
Muhamedin. Është një lloj poeme që lejon vetë të shfaqësh aftësitë e tuaja
poetike dhe dijen.
Mevludi është një lloj poeme epike e gjatë, e cila recitohej në raste të
ndryshme në përkujtim të lindjes së Profetit Muhamed dhe që në shqip do të
thotë ditëlindje. Ajo është e përbërë nga 350 bejte ose distikë e deri në 1.000
të tilla. Si gjini u themelua në kohën e kalifëve fatimidë të Egjiptit
(969-1171). Me kalimin e kohës mori pamjen e një ceremoniali dhe këndohej nga
2-3 vetë në xhami ose edhe në ambiente qytetare, tashmë e profesionalizuar.
Hapej me këndimin e pjesëve të ndryshme nga Kurani vazhdonte me një kaside që
tregonte rëndësinë e mevludit dhe vazhdonte më tej me këndimin e distikëve që
ndaheshin në pjesë, ku ato që e këndonin e këndonin njëri pas tjetrit dhe herë
së bashku në kor. Në shumë raste kur përmendej emri i Muhamedit, pjesëmarrësit
këndonin salavate për profetin. Një ndër mevludet e shumtë që u krijua dhe që
pati përhapjen më të madhe është ai i Sulejman Çelebiut dhe që u soll në shqip
prej Tahir efendi Popovës dhe Hafiz Ali Ulqinakut dhe janë kënduar në veri të
vendit e në Kosovë. Këto nuk janë përkthime të fjalëpërfjalshme, por mund edhe
të konsiderohen si punime të posaçme[8].
Po ashtu kujtojmë këtu mevludet e Hafiz Ibrahim Dalliut, Hafiz Abdulla
Zëmblakut dhe të Hafiz Ali Korçës.
Rihlah - Udhëtim. Nën këtë term njihet ajo gjini letrare që merret me
përshkrimet e udhëtarëve të ndryshëm për në Vendet e Shenjta. Për kohën që u
shfaqën patën një rëndësi shumë të madhe sepse udhëtimi për të kryer vizitën në
Vendet e Shenjta në Meke dhe Medine, zgjaste më tepër se një vit, nganjëherë
edhe dy vjet, varej nga largësia nga ku nisej udhëtari. Një nga Rihlat më të
famshme që u ka shërbyer historianëve dhe etnologëve është ajo e Ibn Batutës
(1302-1377).
Në përfundim mund
të themi se me kaq pak sa është trajtuar në këtë temë shumë të gjerë, krijohet
një ide e përgjithshme për letërsinë e arealit islam. Njëkohësisht zhvillimet
moderne të shek. XIX-XX kërkojnë një studim tjetër dhe të posaçëm.
Literatura e
shfrytëzuar:
Historia e
Perandorisë Osmane, nën drejtimin e Robert Mantranit, Dituria, Tiranë 2004.
Gjylistani dhe
Bostani, Saadiu, përk. Vexhi Buharaja, Sh.B. Naim Frashëri, Tiranë 1989.
The Oxford
Dictionary of Islam, John L. Esposito, Oxford University Press, Neë York, USA
2003.
“Jusufi dhe
Zylejhaja”, Muhamet Çami, SH.B. “Hasan Tahsin”, Tiranë 1992.
Vepra 1, Dr. Hasan
Kaleshi, Logos-A, Shkup 1996, Maqedoni.
Microsoft® Encarta®
Encyclopedia 2002. © 1993-2001 Microsoft Corporation. All rights reserved.
Compton’s
Interactive Encyclopedia, 1998, The Learning Company, Inc.
Encyclopedia
Britanica 2001 Deluxe edition cd-rom.
The Columbia Electronic Encyclopedia®
Copyright © 2005, Columbia University Press.
[1] Ebu Bekri e udhëhoqi kalifatin nga viti 632-634. Abu Bakr al-Siddiq,
The Oxford Dictionary of Islam, John L. Esposito, Oxford University Press, Neë
York, USA 2003, fq. 4.
[2] “Jusufi dhe Zylejhaja”, Muhamet Çami, SH.B. “Hasan Tahsin, Tiranë
1992, fq. 6, 7.
[3] Ky i fundit këtë poemë e ka përfshirë në veprën e tij madhore të
papërfunduar “Historia e shenjtë dhe të katër halifetë”.
[5] Historia e Perandorisë Osmane, nën drejtimin e Robert Mantranit,
Dituria, Tiranë 2004, fq. 433.
[6] Po aty, fq. 432.
[7] Gjylistani dhe Bostani, Saadiu, përk. Vexhi Buharaja, Sh.B. Naim
Frashëri, Tiranë 1989, fq. 213.
[8] Mevludi te shqiptarët, Vepra 1, Dr. Hasan Kaleshi, Logos-A, Shkup
1996, Maqedoni, fq. 64; 67; 71.
.jpg)
.jpg)
Comments
Post a Comment