Xhamia dhe disa zhvillime

Monumentet osmane në rrezik

Roald A. HYSA

Shumë monumente të periudhës osmane në trevat shqiptare janë vënë tashmë nën rrezikun e shkatërrimit për mungesën e mirëmbajtjes. Një nga monumentet që është vënë në rrezik dhe ka më shumë nevojë për ndërhyrje është Xhamia e Et’hem beut në kryeqytet. Pikërisht xhamia që është kthyer në një ikonë përfaqësuese të kryeqytetit. Një shikim i vëmendshëm dhe dëmet dallohen qartë nëpër peisazhet e mureve të mafilit të xhamisë si dhe ato të brendshmet. Megjithë “ndërhyrjet” e shkuara përsëri janë peisazhet ato që janë më të rrezikuarit ato prej pavëmendjes së studiuesve dhe restauruesve të Institutit të Monumenteve që deri në këto çaste janë treguar shumë refraktarë ndaj këtij problemi. Megjithë sensibilizimin e medias televizive dhe fushatës të ndërmarrë nga myftiu i Tiranës, Bledar Myftari, prapëseprapë nuk ka pasur asnjë reagim pozitiv nga Instituti i Monumenteve. Ato që janë më të dukshme janë plasaritjet e mëdha të peisazheve me ngjyra të gjalla që zbukurojnë pjesën e mafilit, porse nuk dihet dhe nuk është vlerësuar ende dëmi që ka pësuar kjo xhami. Dëmi i pësuar mund të jetë edhe struktural, porse drejtori i Institutit të Monumenteve, Gjerak Karaiskaj[1] nuk ka marrë as mundimin të dërgojë restauratorët dhe inxhinierët për të bërë vlerësimin e dëmit. Për shkak të luftimeve që u bënë në Tiranë në vitin 1944 (30 tetor-17 nëntor) digjet[2] për t’u rrafshuar më vonë në vitin 1952 nga pushteti i asokohe xhamia e Sulejman Pashës, kjo e fundit që mbante mbi vete edhe gurin themelues të sajin dhe të Tiranës si qytet njëkohësisht, u shkatërrua për të humbur kështu një nga monumentet më të vlefshme historike dhe arkitekturore me vlera shumë të mëdha, për historinë e tiranasve dhe të shqiptarëve. Nuk do të donim t’i ktheheshim mbrapsht në kohë këtyre problemeve, por janë përvojat e hidhura që na i sjellin në kujtesë. Është pikërisht Instituti i Monumenteve që ka tagrin ligjor për të ruajtur monumentet antike të kulturës shqiptare që është kthyer në pengesë që të vihet dorë mbi xhaminë e Et’hem beut, pikërisht me justifikimin jo të zorrshëm për t’u gjetur, nuk kemi fonde.

Kjo mospasje e fondeve është me të vërtetë një problem i madh, por më i madh është problemi tjetër. Mospasja e dëshirës për të bashkëpunuar që të gjehen rrugët për t’u gjetur këto fonde të bekuara për ta restauruar perlën e Tiranës, xhaminë e Et’hem beut. Drejtoria e Institutit është shumë larg?!... Një rrugë më tej, por edhe sikur të duash të paktën një herë në javë do të kalosh përpara kësaj xhamie.

Sa më tepër që kalon koha aq më tepër vazhdon të dëmtohet ky monument i rëndësishëm dhe megjithëse ka përgjegjës për këtë monument të rrallë, askush nuk e merr përgjegjësinë për ta ruajtur atë. Objektet fetare u shkatërruan me dekretin famëkeq të Presidiumit të Kuvendit Popullor të RPSSH nr. 4263 11 prill 1967. Pra, dikush e mori përgjegjësinë për t’i prishur ato dhe ky ishte shteti, ndërsa sot nuk po marrim përgjegjësinë as për t’i bërë një kontroll për të nxjerrë dëmet. Bilanci i shkatërrimeve është me të vërtetë tragjik dhe një shembull të vogël po marrim vetëm në Tiranë, duke mos dalë më tej, sepse gjërat rrezikojnë të kthehen në statistika.

Janë 15 xhamitë e prishura krejt në Tiranë nga pushtetet e kaluara, ky është bilanci tragjik që e ka dëmtuar në mënyrë të pariparueshme historinë e kryeqytetit të shqiptarëve dhe ato janë:

1.     Xhamia e Karapicit (te Muzeu Kombëtar) 1922 e dëmshpërblyer.

2.     Xhamia e Haxhi Jasës (te Materniteti i vjetër i Tiranës) 1925 e dëmshpërblyer.

3.     Xhamia e Stërmasit së bashku me Pazarin e Vjetër 1960 nuk është dëmshpërblyer ende.

4.     Xhamia e Tetovës (shkolla Kushtrimi i Lirisë, rr. Ali Demi) 1967 nuk është dëmshpërblyer ende.

5.     Xhamia e Met Firës dhe teqja e Sheh Dyrrit (sh. Sami Frashëri, rr. Barrikadave) 1967, teqja është hapur kurse truallin e xhamisë e ka zënë shkolla dhe nuk është dëmshpërblyer ende.

6.     Xhamia e Islam Allës (sh. Jeronim de Rada) 1967, nuk është dëmshpërblyer ende.

7.     Xhamia dhe teqja e Sheh Zelës (sh. Kostandin Kristoforidhi rr. Shyqyri Bërxolli) 1967, nuk është dëmshpërblyer ende.

8.     Xhamia dhe teqja e Vathit (përballë sh. Kongresi i Lushnjes, rr. Qemal Stafa, ku janë bërë pallate) 1967, nuk është dëmshpërblyer ende.

9.     Xhamia e Zajmit (në kryqëzimin e rr. Thanas Ziko e 4 dëshmorët) 1967, nuk është dëmshpërblyer ende.

10.                         Xhamia dhe teqja në rr. Hoxha Tahsin 1967, nuk është dëmshpërblyer ende.

11.                         Xhamia e Mujës në rr. Budi 1967 ku u ndërtuan pallate banimi, nuk është dëmshpërblyer ende.

12.                         Xhamia dhe teqja te Varri i Bamit 1967 ku u ndërtuan pallate banimi, nuk është dëmshpërblyer ende.

13.                         Xhamia dhe teqja e Sheh Voglit në rr. Vllazën Huta ku u ndërtuan shtëpi banimi, nuk është dëmshpërblyer ende.

14.                         Xhamia e Balit në rr. Mihal Grameno ku u ndërtuan shtëpi banimi, nuk është dëmshpërblyer ende.

15.                         Xhamia e Bërxollit, rr. Ali pashë Gucia ku u ndërtuan shtëpi banimi, nuk është dëmshpërblyer ende.[3]

Më poshtë po japim pak a shumë një listë jo të plotë të monumenteve të dëmtuara prej kohës dhe prej mosndërhyrjes së njerëzve:

1. Xhamia e Et’hem Beut në qendër të Tiranës
2. Xhamia Fatih në Durrës
3. Xhamia e Plumbit Berat
4. Xhamitë në Kalanë e Beratit (Xhamia e Bardhë dhe Xhamia e Kuqe)
5. Xhamia e Plumbit në Vlorë
6. Xhamia e Plumbit në Shkodër
7. Xhamia Mbret në Kalanë e Elbasanit
8. Xhamia e Nazareshës në Elbasan
9. Xhamia e Kalasë në Lezhë
10. Xhamia në Kalanë e Krujës së bashku me hamamin e ndërtuar nga osmanët.
11. Xhamia e kalasë së Prezës në Tiranë.
12. Xhamia e Borshit në kalanë e Borshit.
13. Xhamia e Konispolit ku ka dhënë mësim Muhamet Çami dhe Medreseja 300 vjeçare tashmë e shkatërruar, në Sarandë.
14. Xhamia e Iljaz bej Mirahorit Korçë.[4]

e hënë, 2005-02-07

---

[1] Institutit të Mbrojtjes së Monumenteve dhe drejtorit të tij, të gjithë shqetësimet për xhaminë e Et’hem beut në Tiranë, i janë bërë me dijeni nga shkresë e posaçme e dalë nga Myftinia e Tiranës me nr. Prot. 30, dt. 02.08.2004 dhe që është marrë në dorëzim nga nëpunësit e Institutit të Mbrojtjes së Monumenteve me nr. Prot. 571, dt. 02.08.2004.

[2] Tirana kryeqytet, ndryshimet urbane dhe objektet e kultit musliman, prof. dr. Myzafer Kazazi, gazeta “55” e mërkurë 21 korrik 1999, fq. 11.

[3] Kjo listë u ndërtua në bazë të shkrimit: Tirana kryeqytet, ndryshimet urbane dhe objektet e kultit musliman, prof. dr. Myzafer Kazazi, gazeta “55” e mërkurë 21 dhe enjte korrik 1999, fq. 11.

[4] Kjo listë e përkohshme u hartua me ndihmën e nënkryetarit të Komunitetit Musliman Shqiptar, Bledar Myftari, dhe do të pasurohet ditë-pas dite deri sa të plotësohet.